Feldspat

Feldspat nedir ve nerelerde kullanılır?

Üretim ve ihracatta dünya birincisi olmakla övündüğümüz feldspat, yerkabuğunun %60-65’ini oluşturan bir mineraldir. Yaygın olarak bulunan feldspatın tamamı sanayide işletilmeye uygun olmamakla birlikte, dünya rezervlerinin uzak gelecekte de yeterli olduğu ulusal ve uluslararası kaynaklarda belirtilmektedir (MTA 2023 Feldspat Raporu, USGS 2024 Feldspat Raporu).

Feldspat temel olarak cam ve seramik sanayiinin hammaddesidir. Cam ve seramik sanayinde eritici ve mukavemet sağlayıcı bileşen olarak kullanılır. Az miktarda da kaynak elektrodu yapımında, boya ve plastik sanayinde kullanılır. Kullanılmış camların yeniden değerlendirilmesi feldspat kullanımına göre daha avantajlı olduğundan, cam sanayinde feldspatın geleceği tehdit altındadır. Diğer taraftan feldspatın seramik sanayinde, fayans, mutfak ve banyo seramikleri ve porselen gibi üretim bantlarında önemini koruması beklenmektedir (MTA 2023 Feldspat Raporu).

Dünyada feldspat pazarı 2016 yılından bu yana büyümektedir. Bu büyüme temel olarak seramik karo (fayans) ve cam imalatındaki artan taleplerden kaynaklanmaktadır (MTA 2023 Feldspat Raporu). 

Türkiye ve dünyada feldspat rezervleri ve üretimi

Ulusal ve uluslararası raporlarda 2010’lu yıllardan itibaren Türkiye feldspat rezervleri 240 milyon ton olarak görünmektedir (İlginç şekilde, USGS’nin 2024 yılı raporunda bu rakam hükümet kaynakları gösterilerek 720 milyon tona güncellenmiştir). 2023 verilerine göre, Türkiye feldspat rezervi dünya rezervinin yaklaşık %14’ü kadardır (MTA 2023 Feldspat Raporu).   

Feldspat üretimi ülkemizde başta Aydın, Muğla, Bilecik olmak üzere, Uşak, Kırklareli, Çanakkale, Gümüşhane, Manisa, Malatya, Kayseri, Afyonkarahisar, Yozgat, Denizli, Kırşehir, Kütahya, Bursa ve Balıkesir’de  yapılmakta olup, en önemli ve en kaliteli albit (Na-Feldspat) yatakları, ne yazık ki, Çine-Milas-Yatağan-Bozdoğan hattında bulunmaktadır. MTA 2023 Feldspat Raporu’nda bu yatakların önemi rezervin miktarı, kalitesi ve limana yakınlığı olarak tanımlanmakta iken, bölgedeki eşsiz kültürel mirasa hiç değilinmemektedir.

Benzer şekilde, İMİB raporuna göre 2021 yılı başında 193 feldspat işletme ruhsatından 66’sı Aydın, 47’si Muğla illeri içerisinde bulunmakta iken, dünya mirası Latmosu çevreleyen bu iki ildeki kültür varlıklarımızdan hiçbir raporda nedense bahsedilmemektedir.

2021 yılı verilerine göre, dünya genelinde toplam yaklaşık 37 milyon tonluk feldspat üretiminin %35’i Türkiye’de gerçekleşmiştir. Ülkemiz dışında önemli feldspat üreticileri Hindistan (%18), İran (%9), Çin (%7), İtalya (%6)’dır (MTA 2023 Feldspat Raporu). Feldspat üretimi konusunda MTA ve USGS rakamlarının çeliştiği belirtmek gerekir (2022 yılı için MTA kaynakları 15 milyon ton üretimden bahsederken USGS 6.2 milyon ton üretim raporlamaktadır). Ulusal kaynaklarımıza göre, son yıllarda diğer üretici ülkelerde üretim düşüş veya stabilize olma eğilimindeyken, Türkiye’de feldspat üretimi başdöndürücü bir hızla artmaktadır (Şekil 1).

Şekil 1. Son yıllarda en önemli feldspat üreticilerinde üretim trendleri (MTA 2023 Feldspat Raporu)

Türkiye’de feldspat üretimi sürdürülebilir mi?

Son yıllarda feldspat üretimi artış eğiliminde olan ülkemiz dünya feldspat rezervinin yaklaşık %14’üne sahipken, 2021 yılında üretim payımız %35 olarak gerçekleşmiştir (MTA 2023 Feldspat Raporu). Diğer bir deyişle, son yıllarda rezerv oranının çok üstünde bir üretim yapılmaktadır. Bu da ülkemizde feldspat üretiminin sürdürülebilir şekilde ilerlemediğini göstermektedir. 

Çeşitli raporlarda ocaktan çıkarıldığı gibi kullanım alanı bulan feldspat rezervlerinin tükendiği, geride çeşitli safsızlıklar içeren daha düşük kalitede rezervlerin kaldığı ve üretimde zenginleştirmenin bir zorunluluk haline geldiği belirtilmektedir (İMİB raporu, MTA 2023 Feldspat Raporu).

Feldspat ihracat ve ithalatı

Türkiye son yıllarda feldspat ihracatında en üst sıralarda yer almaktadır. 2022 yılında ihracat değeri olarak %49.68’lık pay ile Türkiye birinci sırada yer alırken, Güney Afrika %9.51, Tayland %5.59, Çin %4.30, Hindistan %3.66 pay ile bizi takip etmektedir (MTA 2023 Feldspat Raporu). Özellikle rezerv oranları dikkate alındığında, ihracat paylarındaki uçurum dikkat çekicidir. 

İthalatta ise, 2022 yılında, ilk iki sırayı %28.2’lık payı ile İspanya, %19.21’lik payı ile İtalya ve %8.66’lık payı ile Hindistan almaktadır. Feldspat ithalatında ilk 10’da olmayan Türkiye ise, 101 diğer ülke ile birlikte ithalat değerinin %22.96’lık payını bölüşmektedir (MTA 2023 Feldspat Raporu). 

Türkiye’den ihraç edilen feldspatın pazar değeri olarak %37.53’ü İspanya’ya, %31.02’si ise İtalya’ya ihraç edilmektedir (MTA 2023 Feldspat Raporu). Bir bakıma, Türkiye, adeta bir sömürge gibi, en büyük feldspat ihtalatçılarına azimle hammadde sağlamakta ve bunun için her gün daha fazla çalışmaktadır. Geçmişte önemli feldspat üreticilerinden olan İspanya ve İtalya ise, günümüzde feldspat ithalatına yönelmiş, dünyaca ünlü seramik markaları oluşturmuş ve bu markalar üzerinden, feldspat madenciliğinin çok üstünde kazançlar elde etmektedir.

Feldspat ihracatından ne kazanıyoruz?

Türkiye’de üretilen feldspatın neredeyse tamamı, bir hammadde olarak, cam ve seramik üretiminde feldspat talebi olan ülkelere ihraç edilmektedir. Dünyanın feldspat ihracat lideri Türkiye, ne yazık ki, aynı zamanda feldspatı en düşük fiyattan satan ülke konumundadır. 2018 yılında feldspat ihracatı dünya ortalaması ton başına 44$ iken, Hindistan feldspat ihracatından ton başına 73$ kazanmakta, ülkemizde ise ton başına yalnızca 31$ kazanmakta idi. 2023 yılında ise Türkiye’de ham feldspatın ihracat fiyatı ton başına 22-23$ doları seviyesindedir. Öğütülüp zenginleştirilmiş feldspat fiyatları ise 53-70$ civarındadır. Buna karşın, ABD’de feldspat fiyatları, son yıllarda 100-110$ civarında seyretmektedir (MTA 2023 Feldspat Raporu).

Daha çarpıcı olanı ise, Türkiye’nin 2019 yılı ihracat birim fiyatının 34$, buna karşın ithalat birim fiyatının ise 91$ olarak gerçekleşmiş olmasıdır (İMİB Raporu).

MTA 2023 Feldspat Raporu’na göre en çok ihraç ettiğimiz 10 madenden 6. sırada yer alan feldspat, ton başına en düşük fiyatlı madendir. Toplam maden ihracat değerimizin ise yalnızca %5.4’ünü oluşturmaktadır. 

Feldspat 2023 yılı kritik hammaddeler listesine nasıl girdi?

Maden Tetkik ve Arama (MTA) Gene Müdürlüğü’nün 2023 yılı feldspat raporu, Avrupa Komisyonu’nun Avrupa Birliği için Kritik Hammaddeler Listesi’ne 2023 yılında feldspatı dahil ettiğini vurgulamaktadır.

Söz konusu komisyon raporunda, feldspatın listeye alınmasının nedeninin Avrupa Birliği’nin feldspat ithalatına bağımlı olması olduğu açıkça belirtilmektedir. Yani, gelişmiş Avrupa Birliği ülkeleri, gelecekte de feldspatı hammadde olarak ithal edip, marka değeri kazandırarak tüm dünyadaki tüketicilere sunacak, böylece bizden daha çok kazanmaya devam edecek ve bir bakıma Türkiye, Hindistan gbi feldspat üreticilerini sömürgeleştirmeye devam edecektir. Feldspat, bu anlamda onlar için kritiktir.

Sonuç

İhracatında dünya birincisi olmakla övündüğümüz feldspat, hammadde olarak düşük değerli bir madendir (kilogramı 1-3TL). Feldspat rezervlerinin en çok bulunduğu Aydın ve Muğla gibi illerimiz, yer yer coğrafi işaretli zeytin, incir, çam fıstığı ve ceviz gibi çok değerli tarım ürünlerimizin de yetiştiği, bereketli topraklar. Rezervimizin çok üzerinde oranlarda ürettiğimiz feldspatı, dünya ortalamasının çok altına satarak, deyim yerindeyse, ülke değerlerimizi, küresel seramik ve cam üreticilerine peşkeş çekiyoruz. Üstelik bunu, Latmos gibi, ortak dünya mirasımız olan, 8000 yıllık kaya resimleri ve tarih öncesinden bu yana kopmadan genel tarih ve kültürel değerlerimizi, bereketli topraklarımızı yok ederek yapıyoruz.

Güncel veriler, Türkiye’de feldspat madenciliğinin bir ekstraktivizm örneği olduğunu gösteriyor. 

MTA 2023 Feldspat Raporu’nda geçen “Türkiye, İtalya ve Çin gibi ülkelerdeki büyük madencilik şirketleri, dünyadaki cam ve seramik üretiminde feldspat talebi olan diğer ülkelere feldspat ihraç etmektedir” ifadesi de bu durumun açık bir göstergesidir; Türkiye’de feldspat üretiminin temel amacı dış sermayeye ucuz hammadde temin etmektir. Kazıp çıkarmacılık, çıkarıp-sömürmecilik, hafriyatçılık olarak da adlandırılan ekstraktivizm, gelişmekte olan ülkelerde ekonomide hızlı büyüme ve gelişme için bir model olarak benimsenir. Bu modelde, kısa vadede bütçe gelirlerini artarken, dış ticaret açığı geriler ve istihdam yaratılır. Ancak bir yandan ülkenin doğal kaynakları ve zenginlikleri sürdürülemez şekilde tüketilip, çıkarılan maden hammadde olarak, çok az işlenerek ya da hiç işlenmeden dünya pazarına sunulur. Bir gelişme modeli olarak ekstraktivizm, bir yandan toprak kaynaklarının tüketilmesine, ormansızlaşmaya, gıda güvenliğinin tehlikeye girmesine, biyoçeşitliliğin azalmasına ve su kaynaklarının kirlenmesine neden olurken, diğer taraftan işçi hakları ve iş güvenliği ihlallerine ve adaletsiz gelir dağılımına yol açarak uzun vadede çevresel ve sosyal sorunları beraberince getirir.

Feldspat üretiminin son yıllarda kazandığı başdöndürücü hız ile ihracatta üst sıralara tırmanmamız, ülke genelinde yaygınlaşan yağma ve talan düzeniyle ne yazık ki örtüşüyor. Bize göre feldspattaki konumumuz övünülecek değil, korkulup telaş edilecek ve daha doğru stratejik planlamalar gerektirecek bir konum. 

Kaynaklar